1
00:00:40,360 --> 00:00:43,520
Ten pomnik postawiliśmy w ubiegłym roku

2
00:00:44,040 --> 00:00:49,120
i on upamiętnia ofiary - 21 osób - Romów,

3
00:00:49,160 --> 00:00:53,980
którzy zostali zastrzeleni przez Niemców niedaleko tu w lesie.

4
00:00:55,020 --> 00:00:57,550
W tamtym lesie jest pomnik,

5
00:00:57,560 --> 00:01:00,300
który Małgosia Mirga zaprojektowała.

6
00:01:00,320 --> 00:01:03,540
Tu jest jego kształt, zobaczymy go później,

7
00:01:04,020 --> 00:01:10,810
ale to jest jagby trzecie miejsce związane z jedną tragedią.

8
00:01:11,240 --> 00:01:14,700
Cały tabor Romów został przez Niemców zatrzymany

9
00:01:15,040 --> 00:01:20,570
i zaprowadzili Niemcy ich do lasu, tych Romów i rozstrzelali.

10
00:01:20,570 --> 00:01:23,680
Było ich 30 osób, jeden z nich uciekł

11
00:01:23,950 --> 00:01:26,520
i dzięki temu mamy relację

12
00:01:26,620 --> 00:01:29,800
znamy nazwiska tych, którzy zostali zamordowani.

13
00:01:30,670 --> 00:01:34,280
Pochowali ich Niemcy w lesie tam, gdzie ich rozstrzelali,

14
00:01:34,520 --> 00:01:37,660
ale po wojnie zostali ekshumowani

15
00:01:37,660 --> 00:01:40,200
i pochowani na tym lokalnym cmentarzu...

16
00:01:40,700 --> 00:01:42,590
Troszkę dalej nie w tym miejscu.

17
00:01:42,910 --> 00:01:45,550
Dlaczego ten pomnik tu stoi? Otóż

18
00:01:45,820 --> 00:01:50,560
z czasem sąsiednie groby tak zajęły, tak ekspandowały,

19
00:01:50,560 --> 00:01:52,210
że zajęły tą przestrzeń

20
00:01:52,330 --> 00:01:58,890
i było bardzo dziwnie, bo 29 zabitych - ofiar

21
00:01:59,000 --> 00:02:02,860
pochowanych na takiej maleńkiej przestrzeni między dwoma grobami

22
00:02:02,910 --> 00:02:06,030
I to było takie dla nas troszkę przykre obserwować to

23
00:02:06,030 --> 00:02:11,920
i dwa lata temu zorganizowaliśmy ekshumację na tamtym miejscu,

24
00:02:12,240 --> 00:02:15,100
znalźliśmy szczątki, resztki tych pochowanych,

25
00:02:15,100 --> 00:02:18,200
a więc odbyła się jakby druga ekshumacja

26
00:02:18,530 --> 00:02:21,760
i tutaj ksiądz wydzielił nam specjalne takie ładne miejsce

27
00:02:21,800 --> 00:02:23,340
przy tej głownej alejce

28
00:02:23,520 --> 00:02:27,390
i tutaj zostały pochowane te szczątki w małej trumience,

29
00:02:28,240 --> 00:02:33,800
a ja wykorzystałem do budowe tego pomnika

30
00:02:33,860 --> 00:02:38,590
rzeźbę Andrasza Kallaya, węgierskiego rzeźbiarza romskiego,

31
00:02:38,620 --> 00:02:42,970
który brał udział kilka razy w takich plenerach,

32
00:02:42,970 --> 00:02:47,770
organizowanych przez Małgorzatę Mirgę-Tas w Czarnej Górze na Spiszu

33
00:02:48,060 --> 00:02:51,930
i na którymś takim plenerze bodaj trzy lata czy cztery lata temu

34
00:02:51,930 --> 00:02:57,640
wykonał taką rzeźbie w piaskowcu, nazwał ją Rodzina Cygańska

35
00:02:58,270 --> 00:03:04,620
I kiedy Małgosia Mirga przekazała nam do muzeum tę rzeźbę jako dar,

36
00:03:05,250 --> 00:03:11,900
wówczas nasza koleżanka Natalia Gancarz

37
00:03:12,160 --> 00:03:19,080
zasugerowała, że by wykorzystać tę rzeźbę do stworzenia pomnika tu - na cmentarzu.

38
00:03:19,080 --> 00:03:21,770
Mieliśmy już tutaj ten grób,

39
00:03:22,040 --> 00:03:25,310
ale nie mieliśmy pomysłu jak, go upamiętnić... ten grób.

40
00:03:25,530 --> 00:03:28,890
I Natalia ten projekt stworzyła:

41
00:03:28,960 --> 00:03:32,910
postument, plus tę rzeźbę.

42
00:03:32,940 --> 00:03:37,060
I wtedy pomyślałem, że ten postument też powinnien wykonać Rom.

43
00:03:37,320 --> 00:03:41,360
Znam jednego Roma - Waldek Ondyczy, mieszka niedaleko Tarnowa,

44
00:03:41,360 --> 00:03:44,440
on jest kamieniarzem, robi nagrobki na cmentarz

45
00:03:44,540 --> 00:03:47,080
i on właśnie wykonał ten postument.

46
00:03:47,140 --> 00:03:53,100
Także mieści się w tym pomniku kilka takich bardzo interesujących romskich treści:

47
00:03:53,180 --> 00:03:56,510
romski rzeźbiarz z Węgier

48
00:03:56,640 --> 00:04:00,330
i romski kamieniarz spod Tarnowa,

49
00:04:00,330 --> 00:04:03,480
który zrobił postument do tego pomnika.

50
00:04:27,350 --> 00:04:31,830
Z jednej strony jest napis po polsku, z drugiej napis w języku romskim.

51
00:04:35,040 --> 00:04:36,640
I też ciekawa historyjka,

52
00:04:36,640 --> 00:04:43,580
ponieważ w kulturze naszej polskiej - chrześciańskiej, no, ważny jest znak krzyża.

53
00:04:43,690 --> 00:04:47,800
I kiedy, rok temu dokładnie,

54
00:04:47,880 --> 00:04:51,900
z udziałem wielu wielu Romów z różnych krajów,

55
00:04:52,300 --> 00:04:55,800
podeszliśmy do tego pomnika i ja wtedy sobie uświadomiłem,

56
00:04:55,870 --> 00:04:58,810
że tu nie ma nigdzie znaku krzyża na tym pomniku.

57
00:04:58,810 --> 00:05:02,990
I wtedy przy pomocy gwoździa i młotka

58
00:05:03,100 --> 00:05:06,060
autor ten - Andrasz Kallay -

59
00:05:06,060 --> 00:05:08,750
wykonał tu taki maleńki znak krzyża

60
00:05:08,820 --> 00:05:16,470
i tak że, no, to tak jakby, podpisaliśmy w ten sposób tę obyczajowość religijną,

61
00:05:16,470 --> 00:05:20,240
daliśmy ten chrześciański stempel temu pomnikowi.

62
00:05:24,510 --> 00:05:27,300
Ten pomnik nie jest całkiem skończony, dlatego że

63
00:05:27,470 --> 00:05:31,670
w moim planie jest jeszcze, że by tutaj zrobić taką,

64
00:05:32,760 --> 00:05:36,520
podobnie jak obok, z kamieni taką płytę,

65
00:05:36,530 --> 00:05:42,210
że by on nie był taki pojedyńczy pomnik, tylko, że by był w formie grobu.

66
00:06:13,470 --> 00:06:17,330
Znajdujemy się w lesie niedaleko Borzęncina Dolnego,

67
00:06:17,380 --> 00:06:21,310
za mną przebiega jedna z głównych dróg okolicznych,

68
00:06:21,500 --> 00:06:24,520
natomiast mniej więcej 100 metrów stąd

69
00:06:26,110 --> 00:06:34,460
w sierpniu 42 roku Niemcy rozstrzelali 29 Romów.

70
00:06:34,850 --> 00:06:37,910
Tak jak na tej tablicy tutaj napisaliśmy,

71
00:06:38,020 --> 00:06:43,050
wśród nich było 21 dzieci zamordowanych.

72
00:06:43,450 --> 00:06:49,640
I ta zbrodnia  bardzo tak mocno zapadła w pamięć miejscowych ludzi

73
00:06:49,640 --> 00:06:59,240
dlatego, że Niemcy zmusili kilku chłopów, aby tych Cyganów póżniej pogrzebali.

74
00:06:59,450 --> 00:07:02,610
ITa zbrodnia bardzo mocno wstrząsnęła miejscową ludnością.

75
00:07:02,880 --> 00:07:07,220
Ja pamiętam jeszcze jak ten pomnik był stawiany, przychodzili tu starsi ludzie,

76
00:07:07,220 --> 00:07:11,550
którzy pamiętali, jak Niemcy ich zagonili tutaj do lasu,

77
00:07:11,880 --> 00:07:15,440
żeby pochowali tych pomordowanych Romów.

78
00:07:16,340 --> 00:07:21,610
I ta zbrodnia też odbyła się w topografii tego miejsca.

79
00:07:21,610 --> 00:07:25,320
W świadomości tej topograficznej miejscowej ludności, dlatego że

80
00:07:25,420 --> 00:07:27,890
to miejsce nazywa się Cygańskie Górki,

81
00:07:27,890 --> 00:07:30,310
niektórzy już nawet nie wiedzą dlaczego.

82
00:08:00,500 --> 00:08:05,340
Przed kilkunastu laty w tym miejscu postawiliśmy prosty brzozowy krzyż.

83
00:08:05,820 --> 00:08:09,580
Tu jest taka tablica orientująca o historii tego miejsca

84
00:08:09,580 --> 00:08:12,130
jest chyba zdjęcie tego krzyża

85
00:08:12,500 --> 00:08:15,020
a w 2010 roku

86
00:08:17,070 --> 00:08:19,100
postawiony został ten pomnik.

87
00:08:20,030 --> 00:08:23,440
Autorem jego jest Małgorzata Mirga-Tas

88
00:08:23,840 --> 00:08:28,500
wykształcona Romka po Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie.

89
00:08:29,430 --> 00:08:32,750
I to jest jeden z kolejnych wariantów.

90
00:08:32,770 --> 00:08:38,660
Kilka wariantów tego pomnika było, ale ostatecznie Małgorzata zdecydowała,

91
00:08:38,660 --> 00:08:41,060
że ma być to drewniany pomnik.

92
00:08:41,420 --> 00:08:42,980
To jest las,

93
00:08:43,890 --> 00:08:46,070
ten momument jest z drewna,

94
00:08:46,070 --> 00:08:50,930
co prawda mocno zaimpregnowany, to jest mocne drewno - modrzew,

95
00:08:51,340 --> 00:08:56,640
ale wiadomo, że on nie jest wieczny, to nie jest monument z kamienia, żelaza

96
00:08:56,640 --> 00:08:59,700
i ma trwać tyle, ile ten materiał przetrwa.

97
00:09:00,580 --> 00:09:03,850
Ale ten pomnik już ma dość tragiczną historię,

98
00:09:03,850 --> 00:09:08,980
ponieważ 5 lat po odsłonięciu tego pomnika został zdewastowany.

99
00:09:09,110 --> 00:09:12,060
W 2016 roku w kwietniu

100
00:09:12,780 --> 00:09:19,100
ktoś zaczepił linę do tego, do tego monumentu.

101
00:09:19,280 --> 00:09:22,060
i pewnie samochodem został pociągnięty.

102
00:09:22,060 --> 00:09:25,830
Wyrwany został z tego łoża, z betonowego,

103
00:09:25,880 --> 00:09:28,710
a póżniej jakimiś siekierami porąbany.

104
00:09:28,850 --> 00:09:31,740
Są zdjęcia tam na tablicy, jak to wyglądało.

105
00:09:31,790 --> 00:09:34,860
To był bardzo dla nas dramatyczny moment.

106
00:09:35,270 --> 00:09:38,570
Ale wówczas prezydent Polski,

107
00:09:39,520 --> 00:09:43,300
który się też o tym dowiedział - sprawa była bardzo nagłośniona w mediach -

108
00:09:43,430 --> 00:09:45,320
i specjalny fundusz przyznał nam

109
00:09:45,320 --> 00:09:50,910
i Małgorzata, jako autorka, zrekonstruowała ten pomnik.

110
00:09:51,060 --> 00:09:54,680
On jest, właśnie ta płyta jest oryginalna,

111
00:09:54,720 --> 00:09:58,530
ale te dwie postacie leżące są zrekonstruowane.

112
00:09:58,530 --> 00:10:01,690
No jest to w dalszym ciągu autorski pomnik.

113
00:10:02,560 --> 00:10:05,930
Do tego jej pomnika ja jeszcze dołożyłem pewną symbolikę

114
00:10:05,930 --> 00:10:11,660
mianowicie, jak ten pomnik został już na fundamencie umocowany,

115
00:10:11,660 --> 00:10:16,930
poprosiłem tu w miejscowej piaskarni, tam, gdzie się wydobywa piasek,

116
00:10:16,990 --> 00:10:21,140
i takie 29 głazów oryginalnych

117
00:10:21,220 --> 00:10:29,240
ułożyłem wokół, aby one symbolizowały tych 29 zamordowanych ofiar.

118
00:10:37,590 --> 00:10:39,590
Napisy: Lucia Němcová 
 Opracowanie: Zdeněk Kovář, Vojtech Sloboda